TIMOR OAN BARAK, LAHATENE DISTINGI ENTRE UMA LULIK, UMA LISAN HO UMA FUKUN.



TIMOR OAN BARAK, LAHATENE DISTINGI ENTRE UMA LULIK, UMA LISAN HO UMA FUKUN. 


Too agora Timor oan barak hanoin katak uma tradisional ho aparensia uniku no furak, uma lisan sira ne mesak uma Lulik hotu deit no la hatene distingi nebe mak Uma Lulik no ida nebe mak Uma Fukun ramu hosi Uma Lulik.


Babain Iha Knua ida iha Uma Lisan lubuk ida, ne la signifika katak hotu-hotu Uma Lulik. Uma Lisan sim tamba uma sira ne mesak hodi halo ritual lisan ka kultura nian maibe la signifika katak mesak Uma Lulik hotu. Sempre iha Uma rua denominado  Uma Feton ho Uma Nan mak nia stratifikasaun sosio-kultural no politika as liu hotu. Uma Nan nia funsaun atu ukun no Uma Feton mak fo kuta alias fo posse hodi ukun. Ne signifika katak Uma Feton as liu Uma Nan.


Uma lisan seluk dependente ba Uma Lulik prinsipal r



ua ne. Uma lisan seluk  ne mak denominado Uma Fukun ka ramu hosi Uma Lulik. Iha Liquisa karik ema dehan Uma Liras, iha Terik dehan Uma Fukun no iha Mambae dehan Fad Lisan. Uma Lisan ka Uma Fukun ema bele hela ho familia, bele sulan no kesi animal sira iha okos maibe Uma Lulik probidu ema atu hela iha laran no Uma Lulik okos mos didin metin atu animal labele tama (ida ne laos Uma Lulik hotu2), maibe ba sunu deit ahi halo lakan loron kalan.


Hanesan ezemplo Iha Rotuto, Same Uma lulik bot nia Fukun iha 50 resin, iha Suai Loro fukun iha 20 resin, iha Suku Manlala Soibada iha Uma lulik bot rua ho nia fukun 14 nsst. 


Kada Uma Fukun ho nia funsaun la hanesan; balu nia knar ba kero udan ka halulik be matan, balu kona ba rai ketan, balu kona ba justisa tradisional, balu kona ba Ukun, balu kona kura moras, balu kona ba funu (konhesidu ho Uma Biru) balu kona ba rikeza kolectivu iha Knua, balu kona ba Lulik rai okos, balu kona ba Totem no origem, balu kona ba sasan lulik kolectivu, balu kona ba fo kbit no ukun iha Knua nsst.


(Foto kredit hanesan ilustrasi:  ho Lia Nain Sr. Duarte Trawaun iha Knua Ussufaso Barikasa ho Uma Lullik Bobasa iha Luro, Lautem, uma Lisan ida hau hamrik mesak ne Sr. Mariano Asanami nia Uma Lisan).


Artigo ne'e hakerek husi Sr. Eugênio Sarmento

10 ÚNICOS SOBRE DÍLI, A CAPITAL DE TIMOR-LESTE - 10 FACTS ABOUT DILI

Aqui estão alguns fatos únicos sobre Díli, a capital de Timor-Leste/ Here are some unique facts about Dili, the capital of Timor-Leste:


1. Maior Cidade em Timor-Leste/Largest City in Timor-Leste:

Díli é a maior cidade e a capital de Timor-Leste. Também é o centro político, econômico e cultural do país.

Dili is the largest city and the capital of Timor-Leste. It is also the political, economic, and cultural center of the country.

2. Localização Costeira Deslumbrante/Stunning Coastal Location:

Díli está localizada na costa norte de Timor-Leste, o que lhe confere vistas costeiras deslumbrantes e acesso ao Mar de Banda. Praias como Praia dos Coqueiros e Areia Branca são destinos populares para relaxar.

Dili is located on the northern coast of Timor-Leste, which gives it breathtaking coastal views and access to the Banda Sea. Beaches like Praia dos Coqueiros and Areia Branca are popular destinations for relaxation.

3. História Colonial Portuguesa/Portuguese Colonial History:

Díli tem fortes traços de sua história colonial portuguesa. Isso é evidente em sua arquitetura histórica, como a Igreja de Motael e o Baluarte, que era uma antiga fortificação portuguesa.








Dili has strong traces of its Portuguese colonial history. This is evident in its historical architecture, such as the Motael Church and the Baluarte, which was an old Portuguese fortification.


4. Riqueza Cultural/Cultural Richness:

Díli possui uma riqueza cultural diversificada, com várias etnias e tradições. Há danças e músicas tradicionais frequentemente apresentadas na cidade.

Dili has a diverse cultural richness with various ethnicities and traditions. There are traditional dances and music frequently performed in the city.

5. Primeiro Parque Nacional de Timor-Leste/Timor-Leste's First National Park:

O Parque Nacional Nino Konis Santana, localizado nas proximidades de Díli, é o primeiro parque nacional de Timor-Leste. É um ótimo local para caminhadas na montanha, exploração da floresta e apreciação da vida selvagem.

The Nino Konis Santana National Park, located near Dili, is Timor-Leste's first national park. It is a great location for mountain hiking, forest exploration, and wildlife appreciation.

6. Museus Interessantes/Interesting Museums:

Díli abriga vários museus interessantes, incluindo o Museu Timor-Leste, que exibe a história e a cultura do país, e o Museu Chega!, que documenta violações dos direitos humanos durante a ocupação indonésia.

Dili is home to several interesting museums, including the Timor-Leste Museum, which showcases the country's history and culture, and the Chega! Museum, which documents human rights violations during the Indonesian occupation.


7. Comida Local Deliciosa/Delicious Local Food:

Você pode desfrutar de pratos locais deliciosos em Díli, incluindo frutos do mar frescos e pratos tradicionais de Timor, como Ikan Bakar (peixe grelhado) e Makanan Po (arroz misturado).

You can enjoy delicious local dishes in Dili, including fresh seafood and traditional Timorese dishes like Ikan Bakar (grilled fish) and Makanan Po (mixed rice).


8. Povo Amigável/Friendly People:

Os habitantes de Díli são conhecidos por sua hospitalidade e amabilidade. Eles frequentemente recebem os visitantes com calorosas boas-vindas.

Dili's residents are known for their hospitality and friendliness. They often welcome visitors with warm greetings.


9. Catedral de Santa Maria/Santa Maria Cathedral:

A Catedral de Santa Maria é um dos marcos mais famosos de Díli. A igreja tem uma arquitetura bonita e é frequentemente usada para celebrações religiosas e cerimônias tradicionais.







The Santa Maria Cathedral is one of Dili's most famous landmarks. The church features beautiful architecture and is frequently used for religious celebrations and traditional ceremonies.

10. Centro do Governo/Government Center

Dili é o centro do governo de Timor-Leste, e você encontrará muitas instituições governamentais, embaixadas e organizações internacionais operando na cidade.

Com sua rica história, beleza natural deslumbrante e diversidade cultural, Díli é um lugar fascinante para explorar em Timor-Leste.

Dili is the government center of Timor-Leste, and you will find many government institutions, embassies, and international organizations operating in the city. With its rich history, stunning natural beauty, and cultural diversity, Dili is a fascinating place to explore in Timor-Leste.

10 FATOS UNICOS SOBRE TIMOR-LESTE- 10 UNIQUE FACTS ABOUT TIMOR-LESTE

 Aqui estão alguns fatos únicos sobre Timor-Leste:



1. O País Mais Jovem da Ásia/The Youngest Country in Asia:

Timor-Leste, também conhecido como República Democrática de Timor-Leste, é o país mais jovem da Ásia. Eles proclamaram a independência da Indonésia em 2002, tornando-o um dos países mais jovens do mundo.

Timor-Leste, also known as the Democratic Republic of Timor-Leste, is the youngest country in Asia. They declared independence from Indonesia in 2002, making it one of the youngest countries in the world.


2. Idiomas Oficiais Únicos/Unique Official Languages:

Os idiomas oficiais de Timor-Leste são o Tetum, mas o português e o inglês também são reconhecidos como idiomas oficiais. O uso do português é único na Ásia, pois é raro na região do Sudeste Asiático.

The official languages of Timor-Leste are Tetum, but Portuguese and English are also recognized as official languages. The use of Portuguese is unique in Southeast Asia.


3. História de Conflitos e Luta pela Independência/History of Conflict and Independence Struggle:

Timor-Leste tem uma história difícil marcada por conflitos. Eles alcançaram a independência após uma luta de décadas contra a ocupação indonésia. Um referendo de independência realizado em 1999 resultou na separação da Indonésia.

Timor-Leste has a difficult history marked by conflict. They achieved independence after a decades-long struggle against Indonesian occupation. A referendum for independence held in 1999 resulted in separation from Indonesia.

4. Diversidade Cultural/Diverse Cultural Heritage:

Timor-Leste possui uma diversidade cultural com várias etnias e grupos étnicos. Isso se reflete em sua arte tradicional, dança, música e costumes distintos.

Timor-Leste has a diverse cultural heritage with various ethnic groups and tribes. This is reflected in their traditional art, dance, music, and distinctive customs.

 

5. Diversidade Religiosa/Religious Diversity:

O catolicismo é a religião majoritária em Timor-Leste, o que é único na região predominantemente muçulmana e budista do Sudeste Asiático. Essa influência vem da colonização portuguesa.

The majority religion in Timor-Leste is Catholicism, which is unique in predominantly Muslim and Buddhist Southeast Asia. This influence comes from Portuguese colonization.


6. Beleza Natural Deslumbrante/Stunning Natural Beauty:

Timor-Leste possui paisagens naturais espetaculares, incluindo montanhas, praias de areia branca e belos parques nacionais. O Parque Nacional Nino Konis Santana é um destino de ecoturismo famoso, oferecendo oportunidades para caminhadas nas montanhas e exploração da rica biodiversidade marinha.

Timor-Leste boasts spectacular natural landscapes, including mountains, white sandy beaches, and beautiful national parks. The Nino Konis Santana National Park is a well-known ecotourism destination, offering opportunities for mountain hiking and exploring rich marine biodiversity.


7. Moeda Única/Unique Currency:

 A moeda oficial de Timor-Leste é o Dólar dos Estados Unidos (USD), o que é relativamente raro no Sudeste Asiático. O uso do USD facilita o comércio e o investimento estrangeiro no país.

The official currency of Timor-Leste is the United States Dollar (USD), which is relatively rare in Southeast Asia. The use of USD facilitates foreign trade and investment in the country.


8. Valores Tradicionais Fortes/Strong Traditional Values:

Valores tradicionais como cooperação comunitária (gotong royong) e solidariedade comunitária desempenham um papel significativo na cultura de Timor-Leste. As pessoas frequentemente trabalham juntas em atividades como a construção coletiva de casas, conhecida como "uma lulik."

Traditional values like communal cooperation (gotong royong) and community solidarity play a significant role in Timor-Leste's culture. People often work together on activities like building houses collectively, known as "uma lulik."


9. Herança Colonial Portuguesa/Portuguese Colonial Heritage:

Vestígios da colonização portuguesa ainda são visíveis em Timor-Leste, especialmente na arquitetura, sistemas legais e religião. Igrejas católicas bonitas e edifícios coloniais portugueses são marcos históricos do passado colonial.



Traces of Portuguese colonization are still evident in Timor-Leste, especially in architecture, legal systems, and religion. Beautiful Catholic churches and Portuguese colonial buildings stand as historical landmarks.


10. Independência Conquistada com Determinação/ Hard-Fought Independence:

A luta pela independência de Timor-Leste é uma das mais sangrentas e históricas do século XX. O povo de Timor-Leste resistiu corajosamente à ocupação estrangeira para alcançar sua independência, que permanece como parte integral de sua identidade nacional.

Esses fatos ilustram a diversidade cultural, a história de luta e a beleza natural encontradas em Timor-Leste, tornando-o um destino intrigante e valioso para explorar.

Timor-Leste's struggle for independence is one of the most bloody and historic of the 20th century. The people of Timor-Leste bravely resisted foreign occupation to achieve their independence, and it remains an integral part of their national identity.

These facts illustrate the cultural diversity, history of struggle, and natural beauty found in Timor-Leste, making it an intriguing and worthwhile destination to explore.


MG

Impaktu produtu Online (fa'an Produtu Sexual) ba Jovens iha Timor-Leste

Timor-Leste, nasaun kiik ne'ebé lokaliza iha Sudeste Aziátiku, hasoru mudansa sosial no kulturál signifikante iha tinan sira liu ba. Uma mudansa notável maka produtu sexual iha merkadu online Sira kontinua buras no estadu RDTL finzi la hare. Maske asuntu ida ne'e sente hanesan komikus iha Ema balun Nia matan, maibe lá sente katak iha sosiedade barak mak triste. Importante tebes atu kompriende impaktu husi produtu sexual ba jovens Sira iha Timor-Leste.
  1. KRESIMENTU PRODUTU SEXUAL ONLINE

Ho dezenvolvimentu ekonómiku no invazaun informasaun global, merkadu online ba produtu sexual hahu buras dadaun iha Timor-Leste. Loja online Sira kontinua hatama produtu ne'ebé claramente bele estraga imajen RDTL. Sira Kontinua aproveita meus komunikasaun Sira hanesan Facebook hodi publika no atrai Sira Nia Maun alin rasik.

  1. IMPAKTU BA EDUKASAUN SEKSUAL

Aspetu ida ne'ebe presija atu konsidera mak impaktu husi produtu sexual ba jovens sira. Recursu no kunesimentu sira ne'ebé la sufisiente, laiha diskusaun abertu/sosializasaun kona-ba seksualidade, sai ameasa ba futuru Rai nee nian.

  1. IMPAKTU BA SAUDE MENTAL;

Uzu produtu sexual sei fo impaktu ba jovens sira nia saúde mental. Jovens balun talvez sente desconfortu, frustadu bele hili dalan nebe badak, (do que iha oan Diak Liu uja). Tanba ne'e, tenki iha esforsu atu fo apoiu adekuadu atu garante katak Timor diferente ho Raí seluk.

  1. DISKUSAUN SOSIAL

Jovens Sira no sosiadede tomak presija ativu atu prevene, Kresimentu produtu sexual online iha Timor-Leste. Individu no grupu balun bele hare ida ne'e hanesan pasu pozitivu Tanba do benefisiu ba Sira, maibé seluk bele hare hanesan mudansa ne'ebé la Diak, estraga valór kultura no relijiaun.

  1. MENSAJEN BA GOVERNO NO AMAN-INAN SIRA;

  1. Ba Governo RDTL;

👉Prioriza Edukasaun Sexual: Ami husu ba governu Timor-Leste atu prioriza edukasaun sexual kompreensivu iha kurikulu edukasaun. Ho nune'e sei ajuda jovens sira atu komprende ho di'ak aspetu sira konaba saúde seksual no relasaun relasaun sexual ne'ebe seguru.

👉Rekursu Saúde Mental: Garante dispoñibilidade ba rekursu saúde mental ne'ebé adekuadu, no nafatin KRIA kampanha hodi prevene utilizasaun ba produtu sexual espesiálmente ba jovens sira ne'ebé vulnerável Liu na imformasaun.

👉Abordajen Abertu/hakbesik'an na jovens sira: Promove abordajen abertu no inkluzivu ba mudansa sosial no kulturál mak parte importante. Fo apoiu ba inisiativu organizasaun sira ne'ebé servisu atu Kria sosializasaun no prevensaun iha sosiedade Nia le'et kona-ba asuntu seksualidade.

  1. Ba Aman-Inan Sira;

👉Komunikasaun iha uma laran importante: koalia ho ita-nia oan sira kona-ba saúde seksual no relasaun seksual ne'ebe seguru. Fahe informasaun ne'ebé di'ak no responde ba sira-nia pergunta ho sinceru. Komunikasaun abertu mak save.

👉Hatene Dezenvolvimentu mental labarik Sira nian: Kada labarik/individu iha mentalidade nebe la hanesan. Inan aman Sira iha papel importante no determinante ba future oan Sira nian no distinu RDTL.

👉Seja Ezemplu Positivu/sai ezemplu diak: Seja ezemplu pozitivu iha relasaun sira, Liu-liu iha uma laran.

👉 Ba parte hotu, tanto governu Ka aman-inan sira, iha papel importante hodi garantia katak jovens sira iha Timor-Leste hetan asesu ba informasaun ne'ebé di'ak, apoiu ne'ebé sira presiza, no komprensasaun ne'ebé equilibradu kona-ba asuntu saúde sexual no relasaun sexual ne'ebe seguru.


KONKLUZAUN

Iha Timor-Leste, kresimentu produtu sexual iha merkadu online hatudu impaktu signifikante ba jovens sira. Edukasaun sexual ne'ebé la sufisiente no falta diskusaun abertu kona-ba seksualidade, saúde seksual no relasaun seguru aumenta sira nia vulnerabilidade. Uzu produtu sexual bele afeta saúde mental no estraga valór kultura no relijiaun. Atu hadi'a situasaun ne'e, governu tenki prioriza edukasaun sexual, fo prioridade ba saúde mental, no promove abordajen abertu. Ami apela ba aman-inan sira atu iha komunikasaun ho sira-nia oan kona-ba asuntu sexual no sai ezemplu pozitivu iha uma laran. Ambos, governu no aman-inan mos iha papel importante hodi garante asesu ba informasaun ne'ebé di'ak no apoiu ba jovens sira.

❤️Hadomi futuru, hadomi Timor❤️.


Moises

04/09/2023





Ó MEU BARQUINHO, Ó MINHA RIQUEZA❤️Ó ha'u nia bero, Ó ha'u nia rikusoin❤️














Saudades, ha'u bero,

Ó mak ha'u nia herói, 

Dadur hela iha rai-maran,

Husik hela ita ho laran-kman;


Bainhira dudu ha'u nia bero ba tasi-laran, 

Laran-metin tebes nia assegura iha nia laran, 

Bainhira ha'u dada sa'e ancor tula hanesan coróa iha nia ulun, 

Nia dudu hikas ha'u iha nia mehi rihun, 


Tula lerek ancor,

Nia falun ha'u ho amor, 

Harí lerek Laan, 

Nia fo neon-metin katak ha'u sei manán iha luta kalan;


Bainhira iha navegação, 

Hamaluk ha'u iha oração, 

Bainhira ita na'in rua halo viagem kalan fahe-rua,

Nakukun kalan nian la fahe it'rua;


Bainhira hasoru tempestade, 

Ha'u kaer metin ó no haré ó nia qualidade, 

Bainhira laloran si'ak ha'u, ha'u hanoin nia atu tolan hodi mergulha, 

Maibé ó iha coragem hatudu maravilha;


Bainhira anin-fuik mai hasé bainhira ha'u hakfuik, 

Ha'u nia brani, ó fanun no ha'u nia espírito, ó halulik;


Bainhira kaer lerek iha ó laran ai-baluk, 

Halo ó nunca husik hodi hamaluk,

Ita sai tiha ha'u nia taka-baluk,


Sunu ha'u nia tabaku,

Laloran la mai tan ona hodi baku,

Ha'u dulas ó iha kamudin, 

Halo laloran hanesan didin,


Haklosok bainhira ó dulas, 

Ha'u nia neon tuir deit ho ó nia mundo nebé nakdulas, 

Ksolok nebé nunca mohu, 

Husi ó ha'u hahú, 

No ba nafatin, 

Ó mak ha'u nia ksolok fatin. 


Hakerek husi Joaquim Soares de Sousa.

02/09/32


👇👇👇👇

O texto acima é um poema que reflete sentimentos de saudade, luta e coragem do autor. Neste poema, o escritor fala sobre um relacionamento forte com alguém que é considerado um herói, e como esse sentimento o guia através de várias situações em sua vida. Embora o texto seja breve, ele retrata os sentimentos do autor de forma bela e poderosa. 👉MG


ATAÚRO ILHA DO PARAÍSO" & "SMALL ISLAND, BIG HEART

Joaquim de Sousa








Tuir ema pesquisador internacional lubuk ida hanaran ilha Ataúro katak: "ILHA DO PARAÍSO". Saida mak liafuan Paraíso? Iha Bíblia, Livro Origem nebé hanaran Génesis iha Lian Hebraica: "Berechit" katak livro dahuluk nebé haktuir Maromak cria buat hotu "Berechit barah Elohim" katak iha origem/princípio/arché Maromak cria. Nune'e, Maromak cria fatin dahuluk nebé furak iha tempo dahuluk mak jardim Edem hodi tau criatura hotu inclue ema. Nune'e, mak jardim Edem nia furak eh kmook iha tempo nebá sai hanesan "Paraíso" nune'e liafuan Paraíso ne'e furak ida oinsa ita nia kakutak la to'o atu explica se laos Maromak na'in rasik gava katak "Tudo era bom". Nune'e, bainhira lakon Paraíso tamba humanidade (Adão ho Eva) ninia desobediência ba Maromak hodi hamosu pecado. Nune'e, ema ninia comunicação falta ka quebra ho Maromak hodi harahun Paraíso ne'e rasik. Tamba ne'e, lição ba ita mak ne'e, ita precisa ka Lae, iha era avançada nebé lori tecnologia avançada. Ita kaer metin ita ninia comunicação original hodi harí metin ita ninia ilha do Paraíso (Ataúro)? Tamba ne'e, slogan nebé ita hotu comunga "Small Island, Big Heart" ne'e, ita precisa kuda metin iha ita hotu ninia princípio iha diálogo husi fuan ba fuan iha razão (neon) no ação (hahalok) sira. Ataúro hakarak hamatan no bali ninia Paraíso? Ataúro oan hakarak cuidado ninia rai nu'udar fuan (heart) ida nebé tubun, cresce no nakonu (plenitude) ho domin, paz no unidade hodi fahe ba maluk Ataúro oan sira no "amigos de Ataúro"? 

Atu halo viagem ba Ataúro, ita precisa sai marinheiro prudente (neon na'in) no vigilante (hein ho cuidado/atenção) ho "sinais dos tempos" aliás situação no condição total tasi no anin. Ita precisa "positive thinking" do que ita haré "political thinking". Dalabarak ita haré ba partido político hodi julga no condena malu. Maibé, ita la taes didiak Desenvolvimento nebé digno. Loos duni, dalabarak ita hanoin katak político sira ninia desunião mental mak ita nia confrontação Iha comunicação ho ação sira. Maibé Lae. Norberto Bóbbio dehan: "Jogo político". Aristóteles dehan: "O homem é o animal phoné" katak animal nebé iha Lian hodi ko'alia entre justo no injusto/nocivo. Nune'e, Arthur Ludwig Wittgenstein dehan: "Jogo da linguagem". Ida ne'e mak Jacques Rancière hatur iha Diálogo entre Filósofo no Político konaba política ne'e rasik iha nia obra "Desentendimento Política e Filosofia (1996)". No nia hatuur conceito "Desentendimento" ne'e la hela deit iha la compreende malu maibé lori ba to'o iha "intercompreensão" katak compreende malu katak razão (neon) ho ação (hahalok) la'o hamutuk. Tamba ne'e, iha princípio tane aas ita nia Desenvolvimento no supera ita nia Desentendimento to'o Intercompreensão (compreende malu) hodi comunga "Neon ida, Laran ida". Ita nia Diversidade ne'e natureza humana maibé sempre tane aas iha unidade eh bele dehan: " Diversidade na unidade". Diversidade na unidade ne'e sempre lori riqueza oi-oin husi ema ida-idak ninia habilidade/virtus hodi tempera iha comunicação, cooperação, colaboração iha missão no visão ida. 


“HAKAT RIHUN IDA, HAHÚ HUSI HAKAT IDA” (Versão ida ne'e husi filosofia Lao Tzu/filosofia oriental)

Iha título leten ne'e, hakarak hatur leitura preliminar balu ba leitor sira. Genericamente, bainhira ita atu atingi ba meta deseja ida, ita hatene ona suficientemente consequência sira molok ita atu la'o. Hahú husi duração de tempo no ninia processo sira. Bainhira atu hahú la'o, iha condição mínima nebé ita sempre iha mak ne'e foti risco ba vida. Foti risco ne'e, hahú kedas ho ema hirak nebé ita hadomi, ita tenke husik hodi la'o duni. Atu dehan katak, ita sei la bele to'o ita nia mehi karik ita la hala'o ao contrário mehi tha maibé hakarak tuur enjoy/menikmati hodi imagina deit mehi. Ne'e mak hanaran futurista ka utopia hamosu esperança mamuk no futuro mamuk ida (Niilismo). Dalaruma ita hanoin deit katak falha ne'e desafio boot ida. Lae, falha ne'e, verdadeiramente, sai hanesan matadalan ida nebé lori ita hakat foun eh hamrik husi monu. Iha filosofia, Empirista sira afirma: "Experiência é a mestra da vida" katak experiência ne'e hanesan mestra ida hanorin ita bainhira ita la'o sala dalan no hatudu hikas dalan loos bainhira ita iha situação caótica nia laran. 


“RESPEITO SIM, PRECONCEITO NÃO!” (Mário S. Cortella)

Ha'u heran! Intelectual la bele usa "PRECONCEITO" hodi julga deit livro nia capa sem lê elaboração textual iha livro laran. Tuir Filósofo e Pedágogo Mário Sérgio Cortella dehan: “Algumas pessoas, ao falar, até enfatizam a separação da palavra, pronunciam pré-conceito. E faz sentido, na perspectiva de que o pré-conceito é uma manifestação que não passou pela análise crítica, veio à tona sem ponderação ou reflexão" (Mário Sérgio Cortella, A Diversidade, 2020: p. 16). Nune'e, Cortella dehan ema hirak nebé mai ho Preconceito, nia rasik sai vítima ba ninia mental, espiritual no moral nebé kiak.

No "atitude preconceituosa é deletéria para quem dela for alvo e também para quem a prática. A vítima, obviamente, padece de forma a mais aguda e sofrida. O vitimador, por sua vez, tendo agido de forma consciente ou não, é também vitimado pela própria tolice mental, indigência espiritual ou fragilidade moral" (Ibid., pp. 11-12). Intelectual ou acadêmico sira tenke tane-aa dignidade vida coletiva basá nia statement sira sempre mai ho pesquisa hafoin lori roman sabedoria no ciência atu hodi liberta realidade hansan Cortella aceita: "Um ponto interessante para refletirmos sobre ética e pensá-la como a capacidade de proteger a dignidade da vida coletiva [...]. Ser humano é ser junto" (Ibid., p. 13). Ho hanoin iha leten, ha'u apaixona tebes, ita ida-idak ninia comunga ideal ida "TANE AAS UNIDADE ATAÚRO OAN" maibé ao mesmo tempo mai ho atitude preconceituosa katak sempre joga malu husi dook. Oinsa ho ATAÚRO ninia Unidade? 


“CULTURA DE MURRO” (Papa Francisco)

 

Ohin loron, haré ba realidade, matenek na'in ida naran Jonh Donne dehan: "No man is an Island". Ohin loron, crise boot nebé afeta husi Revolução Industrial nebé tempera ho "poder tecnológico no económico" husi ideologia comunismo hodi quebra personalidade integrada. Ema sai objeto ka máquina ba capitalismo ka ema classe boot sira. Hanesan Erich Fromm dehan: “Sonho de sermos independentes, donos das nossas próprias vidas terminou quando começámos a acordar para o fato de que nos havíamos tornado todos nós, rodas dentadas da máquina burocrática, com os nossos pensamentos, sentimentos e gostos manipulados pelo governo, pela indústria e pela comunicação de massas que controlam" (Erich Fromm, Ser ou Ter?, 1999: p. 14). Tamba ne'e, "Exploração do homem pelo homem" Karl Marx tenik ne'e, oras ne'e buras los manipula malu atu atinge osan no cargo ka rikusoin sira seluk. Tamba ne'e, ha'u pessoalmente, crítica unidade fragmenta nebé mai no buras ho preconceito deit. Papa Francisco acentúa: “Sociedade cada vez mais globalizada torna-nos vizinhos mas, não nos faz irmãos" (Papa Francisco, Fratelli Tutti, 2020: p. 4). Tamba mout demais iha conflito de ideias nebé la mai ho construção ida iha "character Building, Nation Building and State Building" oinsa mak ita hotu bele mehi Ataúro ida oinsa? Ataúro oan ida oinsa? Hafoin Ataúro oan atu servi ba Ataúro ne'e rasik de forma neopatriotismo no neonaciolismo katak nia hatene nia realidade no nia hatene moris ba nia realidade exigêncial? Jonh Donne ninia versão "No man is an Island" prova ita ninia capacidade de negação "Ataúro hanesan ilha maibé nia oan sira la moris hanesan ilha maibé lolo-liman ba malu no kahe-kabás ba malu aliás unidade na palavra e ação ou seja " Unidade nacional".


Tamba ne'e solução prática mak ne'e, precisa diálogo "face a face" laos mai ho preconceito. Tamba Matin Buber dehan ema iha relação intersubjetiva nebé precisa diálogo no diálogo ne'e sentido gênerico ida nebé hatudu "dalan loos" . No husi "Eu e Tu" sempre lori ba diálogo no liafuan sai hanesan portadora de ser, no liafuan ne'e rasik sai hanesan fatin no instaura hanesan revelação hodi hatur diálogo ne'e rasik. Buber dehan: "Liafuan hanesan diálogo nebé sai fundamento ontológico do Inter-humano" (Ibid., pp. 15-16).


Tamba ne'e, encoraja atu la bele mai ho conflito do jogo ba perspectiva Ataúro nia diak. Keta sai hanesan "ASU FUIK" tuir filósofo político Thomas Hobbes dehan: "Homo homini Lupus" katak "ema sai asu-fuik ba ema seluk". No Gui Debord dehan iha nia obra Sociedade de Espetáculo katak ohin loron ema buka representa falsa imagem mak barak deit iha média sira nune'e ida-idak mai do ninia propaganda aliás " Pseudo-mundo no Pseudo-humano" ka ema falso iha mundo falso no representante falso. Maibé iha expressão anónima ida dehan: "Iha paz, mak sei iha Desenvolvimento" no "muda o nia fuan, muda mundo". Nune'e, hakarak encoraja ita hotu katk, muda ita hotu nia fuan no kakutak, ita muda ita nia aan no lori paz ka dame  ba Ataúro hodi luta hamutuk ba Desenvolvimento ida próspero ba Ataúro oan sira. 


Hakerek husi Joaquim Soares de Sousa.







"5 Estratégias Resilientes para a Diversificação"

 Diversificação do setor econômico adequada para Timor-Leste, Rum
o à Prosperidade Econômica: 

Para Timor-Leste, a diversificação do setor econômico é uma medida importante para reduzir a dependência do setor de petróleo e gás, que é vulnerável às flutuações dos preços das commodities globais. Alguns setores que podem ser considerados para a diversificação econômica de Timor-Leste incluem:


1. Turismo: Timor-Leste possui um potencial turístico natural, que inclui praias, montanhas e uma rica herança cultural. O desenvolvimento do setor de turismo pode aumentar a renda do país por meio do aumento do turismo, desenvolvimento de infraestrutura e oportunidades de negócios relacionadas.


2. Agricultura: Timor-Leste tem terras férteis que podem sustentar a agricultura e a produção de alimentos. Investimentos na agricultura moderna, incluindo o desenvolvimento da agricultura orgânica, pesca, pecuária e agroindústria, podem ajudar a criar empregos, aumentar a segurança alimentar e reduzir as importações.



3. Indústria de transformação: O desenvolvimento de indústrias de transformação, como processamento de alimentos e bebidas, processamento de madeira ou indústria têxtil, pode adicionar valor aos produtos locais e aumentar as exportações. Ao aproveitar os recursos naturais disponíveis, Timor-Leste pode produzir produtos de alto valor agregado.



4. Energias renováveis: Timor-Leste possui um grande potencial em energia renovável, especialmente energia solar e eólica. Investimentos no desenvolvimento de projetos de energia renovável podem ajudar a atender às necessidades de energia doméstica e criar oportunidades de exportação de energia para países vizinhos.



5. Indústrias criativas: O desenvolvimento de indústrias criativas, como arte, artesanato, design e tecnologia da informação, pode contribuir significativamente para a economia de Timor-Leste. Ao aproveitar a cultura local e o talento criativo da população, esse setor pode gerar empregos e renda.



É importante ressaltar que a diversificação do setor econômico requer o apoio do governo em termos de políticas de investimento, desenvolvimento de infraestrutura, treinamento de mão de obra e promoção do turismo. Além disso, o envolvimento do setor privado e a cooperação internacional também são importantes para impulsionar uma diversificação econômica sustentável em Timor-Leste.


Moises



TIMOR OAN BARAK, LAHATENE DISTINGI ENTRE UMA LULIK, UMA LISAN HO UMA FUKUN.

TIMOR OAN BARAK, LAHATENE DISTINGI ENTRE UMA LULIK, UMA LISAN HO UMA FUKUN.  Too agora Timor oan barak hanoin katak uma tradisional ho apare...